ਮ੍ਰਿਗ ਮੀਨ ਭ੍ਰਿੰਗ ਪਤੰਗ ਕੁੰਚਰ
ਆਸਾ, ਬਾਣੀ ਸ੍ਰੀ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀਉ ਕੀ
ੴ ਸਤਿਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ॥
ਮ੍ਰਿਗ ਮੀਨ ਭ੍ਰਿੰਗ ਪਤੰਗ ਕੁੰਚਰ, ਏਕ ਦੋਖ ਬਿਨਾਸ॥
ਪੰਚ ਦੋਖ ਅਸਾਧ ਜਾ ਮਹਿ, ਤਾ ਕੀ ਕੇਤਕ ਆਸ॥1॥
ਮਾਧੋ, ਅਬਿਦਿਆ ਹਿਤ ਕੀਨ॥
ਬਿਬੇਕ ਦੀਪ ਮਲੀਨ॥ 1॥ ਰਹਾਉ॥
ਤ੍ਰਿਗਦ ਜੋਨਿ ਅਚੇਤ, ਸੰਭਵ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਅਸੋਚ॥
ਮਾਨੁਖਾ ਅਵਤਾਰ ਦੁਲਭ, ਤਿਹੀ ਸੰਗਤਿ ਪੋਚ॥ 2॥
ਜੀਅ ਜੰਤ ਜਹਾ ਜਹਾ ਲਗੁ, ਕਰਮ ਕੇ ਬਸਿ ਜਾਇ॥
ਕਾਲ ਫਾਸ ਅਬਧ ਲਾਗੇ, ਕਛੁ ਨ ਚਲੈ ਉਪਾਇ॥ 3॥
ਰਵਿਦਾਸ ਦਾਸ, ਉਦਾਸ, ਤਜੁ, ਭ੍ਰਮੁ,
ਤਪਨ ਤਪੁ ਗੁਰ ਗਿਆਨ॥
ਭਗਤ ਜਨ ਭੈ ਹਰਨ, ਪਰਮਾਨੰਦ ਕਰਹੁ ਨਿਦਾਨ॥ 4॥ 1॥
(ਪੰਨਾ 486)
ਭੂਮਿਕਾ-ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਰਬੋਤਮ ਰਚਨਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਭਲੇ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ, ਸਮਝਣ ਤੇ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਐਸਾ ਅਵਸਰ ਜਾਂ ਮੌਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਅਭੇਦਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਉਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚੌਰਾਸੀ ਦਾ ਗੇੜ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ-
ਭਈ ਪਰਾਪਤਿ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹੁਰੀਆ॥
ਗੋਬਿੰਦ ਮਿਲਣ ਕੀ ਇਹ ਤੇਰੀ ਬਰੀਆ॥
(ਪੰਨਾ 12, ਆਸਾ ਮ: 5)
ਪਰ ਕਈ ਮਨੁੱਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉ¤ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਹ ਸਤਿਸੰਗ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਐਸੇ ਮਨੁੱਖ ਸੰਸਾਰਕ ਝਮੇਲਿਆਂ ਅੰਦਰ ਫਸ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਿਕਾਰਾਂ ਅੰਦਰ ਐਸੇ ਗ੍ਰਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਭੋਗ ਦਾ ਸਵਾਦ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮਾੜੇ ਦੀ ਸੋਝੀ (ਬਿਬੇਕ ਬੁੱਧੀ) ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਯਥਾ-
ਬਿਖੁ ਫਲ ਮੀਠ ਲਗੇ, ਮਨ ਬਉਰੇ,
ਚਾਰ ਬਿਚਾਰ ਨ ਜਾਨਿਆ॥ (ਪੰਨਾ 487)
ਮਾਇਆ ਦੇ ਬਿਖ-ਫਲਾਂ ਵਿਚ ਰਸੇ ਹੋਏ ਐਸੇ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ ਪਸ਼ੂ ਬ੍ਰਿਤੀ ਉਜਾਗਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਐਸਾ ਅਉਗੁਣ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਲਿਆਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਥੀ ਅੰਦਰ ਕਾਮ, ਹਿਰਨ ਅੰਦਰ ਕੰਨ ਨਾਲ ਰਾਗ ਸੁਣਨ ਦਾ, ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਖਾਣ ਦਾ, ਪਤੰਗੇ ਨੂੰ ਸ਼ਮਾ (ਰੋਸ਼ਨੀ) ਦੇਖਣ ਦਾ, ਭਉਰੇ ਨੂੰ ਸੁੰਘਣ ਦਾ ਚਸਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਇਹਨਾਂ ਚਸਕਿਆਂ ਸਦਕਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਗਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪੰਜੇ ਚਸਕੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉ¤ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ, ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹਨ, ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਪਸ਼ੂ ਤਾਂ ਵਿਚਾਰ-ਹੀਨ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਤਾਂ ਬਿਬੇਕ-ਬੁੱਧ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਕੀ ਖੱਟਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਜਨਮ ਜੂਏ ਵਿਚ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹਾਰ ਚੱਲਿਆ? ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਤਿਸੰਗਤ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਲਾਹ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਿਕਾਰ ਮਨ ਉ¤ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਮਨ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਪਾਸੋਂ ਮੇਹਰ ਦੀ ਦਾਤ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ‘ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਤੂੰ ਆਪ ਮੇਰੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ।’ ਇਉਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪਿਆਂ, ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ
ਮਾਧੋ, ਅਬਿਦਿਆ ਹਿਤ ਕੀਨ॥
ਬਿਬੇਕ ਦੀਪ ਮਲੀਨ॥ 1॥ ਰਹਾਉ॥
ਪਦ-ਅਰਥ-ਮਾਧੋ-ਹੇ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪਤੀ, ਪ੍ਰਭੂ! ਅਬਿਦਿਆ-ਅਗਿਆਨਤਾ। ਹਿਤ-ਮੋਹ। ਮਲੀਨ-ਮੈਲਾ, ਧੁੰਧਲਾ।
ਅਰਥ-ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਜੀਵ ਅਗਿਆਨਤਾ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਬੇਕ ਦਾ ਦੀਵਾ ਧੁੰਧਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਭਾਵ ਭਲੇ ਬੁਰੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।
ਮ੍ਰਿਗ ਮੀਨ ਭ੍ਰਿੰਗ ਪਤੰਗ ਕੁੰਚਰ, ਏਕ ਦੋਖ ਬਿਨਾਸ॥
ਪੰਚ ਦੋਖ ਅਸਾਧ ਜਾ ਮਹਿ, ਤਾ ਕੀ ਕੇਤਕ ਆਸ॥1॥
ਪਦ-ਅਰਥ-ਮ੍ਰਿਗ-ਹਿਰਨ। ਮੀਨ-ਮੱਛੀ। ਭ੍ਰਿੰਗ-ਭੋਰਾ। ਪਤੰਗ-ਭੰਬਟ, ਭਮੱਕੜ। ਕੁੰਚਰ-ਹਾਥੀ। ਦੋਖ-ਐਬ (ਹਿਰਨ ਨੂੰ ਘੰਡ ਹੇੜੇ ਦੇ ਨਾਦ ਸੁਣਨ ਦਾ ਰਸ, ਮੀਨ ਨੂੰ ਜੀਭ ਦੇ ਚਸਕੇ ਦਾ, ਭੌਰੇ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਸੁੰਘਣ ਦਾ, ਭੰਬਟ ਨੂੰ ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇਖਣ ਦਾ ਚਸਕਾ, ਹਾਥੀ ਨੂੰ ਕਾਮ ਵਾਸ਼ਨਾ ਦਾ)। ਅਸਾਧ-ਜੋ ਵੱਸ ਵਿਚ ਨਾ ਆ ਸਕਣ। ਜਾ ਮਹਿ-ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ।
ਅਰਥ-ਹਿਰਨ, ਮੱਛੀ, ਭੌਰਾ, ਭੰਬਟ, ਹਾਥੀ-ਇੱਕ ਇੱਕ ਐਬ (ਚਸਕੇ) ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਇਹ ਪੰਜੇ ਅਸਾਧ ਰੋਗ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਚਣ ਦੀ ਕਦ ਤਕ ਆਸ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਤ੍ਰਿਗਦ ਜੋਨਿ ਅਚੇਤ, ਸੰਭਵ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਅਸੋਚ॥
ਮਾਨੁਖਾ ਅਵਤਾਰ ਦੁਲਭ, ਤਿਹੀ ਸੰਗਤਿ ਪੋਚ॥ 2॥
ਪਦ-ਅਰਥ-ਤ੍ਰਿਗਦ ਜੋਨਿ-ਵਿੰਗੇ ਹੋ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ। ਅਚੇਤ-ਗਾਫਲ, ਵਿਚਾਰਹੀਨ। ਅਸੋਚ-ਸੋਚ ਰਹਿਤ। ਸੰਭਵ-ਮੁਮਕਿਨ। ਅਵਤਾਰ-ਜਨਮ। ਪੋਚ-ਨੀਚ। ਤਿਹੀ-ਇਸ ਦੀ ਭੀ।
ਅਰਥ-ਪਸ਼ੂ ਆਦਿਕ ਟੇਢੀਆਂ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਵਿਚਾਰਹੀਨ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਾਪ-ਪੁੰਨ ਵੱਲੋਂ ਬੇ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਰਹਿਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਕੁਦਰਤੀ ਹੈ। ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਜਨਮ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵੀ ਨੀਚ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸੋਚ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ।
ਜੀਅ ਜੰਤ ਜਹਾ ਜਹਾ ਲਗੁ, ਕਰਮ ਕੇ ਬਸਿ ਜਾਇ॥
ਕਾਲ ਫਾਸ ਅਬਧ ਲਾਗੇ, ਕਛੁ ਨ ਚਲੈ ਉਪਾਇ॥ 3॥
ਪਦ-ਅਰਥ-ਜਾਇ-ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ। ਅਬਧ-ਅ+ਬਧ, ਜੋ ਨਾਸ਼ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ। ਉਪਾਇ-ਹੀਲਾ।
ਅਰਥ-ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਜੀਵ ਜਿਥੇ ਭੀ ਹਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਦੀ ਐਸੀ ਫਾਹੀ ਪਈ ਹੋਈ ਹੈ ਜੋ ਕੱਟੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਝ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ।
ਰਵਿਦਾਸ ਦਾਸ, ਉਦਾਸ, ਤਜੁ, ਭ੍ਰਮੁ,
ਤਪਨ ਤਪੁ ਗੁਰ ਗਿਆਨ॥
ਭਗਤ ਜਨ ਭੈ ਹਰਨ, ਪਰਮਾਨੰਦ ਕਰਹੁ ਨਿਦਾਨ॥ 4॥ 1॥
ਪਦ-ਅਰਥ-ਉਦਾਸ-ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮ। ਤਪਨ ਤਪੁ-ਤਪਾਂ ਦਾ ਤਪ। ਗੁਰ ਗਿਆਨ-ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ। ਨਿਦਾਨ-ਆਖਰ।
ਅਰਥ-ਹੇ ਰਵਿਦਾਸ! ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਾਸ! ਤੂੰ ਤਾਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੋਹ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ, ਭਟਕਣ ਛੱਡ ਤੇ ਤਪਾਂ ਦਾ ਤਪ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਮਾ। ਭਗਤ ਜਨਾਂ ਦੇ ਭੈ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਆਖਰ ਮੈਨੂੰ ਰਵਿਦਾਸ ਨੂੰ ਭੀ ਆਪਣਾ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪਰਮ ਅਨੰਦ ਬਖ਼ਸ਼ੋ, ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ।
ਭਾਵ-ਇੱਕ ਵਿਕਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਮਾਣ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪੰਜੇ ਵਿਕਾਰ ਕਾਮ ਆਦਿਕ ਚੰਮੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਉ¤ਦਮ ਨਾਲ, ਮਨੁੱਖ ਸਮਝ (ਗਿਆਨ) ਦਾ ਦੀਵਾ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪਿਆਂ ਹੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦਾ ਹੈ।