ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਕਈ-ਕਈ ਭੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਭੱਠੀਆਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਤਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੁੰਡੇ, ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਝੁਰਮਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੱਠੀਆਂ ਦੁਆਲੇ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਸਿਆਲ ਦੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ, ਠੰਢੀਆਂ ਰਾਤਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੱਠੀਆਂ ਦੀ ਠੰਢੀ ਹੋ ਰਹੀ ਅੱਗ ਦੁਆਲੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀਆਂ ਢਾਣੀਆਂ ਅੱਧੀ-ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਤੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਭਖਦੇ ਮਸਲਿਆਂ 'ਤੇ ਚੁੰਜ ਚਰਚਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਢਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਗੱਭਰੂ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ 'ਤੇ ਵਿਆਹੋਂ ਖੁੰਝੇ ਛੜੇ ਰਹੇ ਮੁੰਡੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਛੜੇ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ, ਦਲੀਲਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੱਠੀਆਂ 'ਤੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ-

ਛੜੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦਲੀਲਾਂ ਕਰਦੇ,

ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀਆਂ।

ਇਹ ਭੱਠੀਆਂ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਸਥਾਨ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ-

ਤਿੰਨ ਥਾਂ ਆਸ਼ਕਾਂ ਦੇ,

ਹੱਟੀ, ਭੱਠੀ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਹਰ ਘਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੋਟੀ ਸਵੇਰੇ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਚਾਹ ਅਜੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਕਾੜ੍ਹਨੀ ਦਾ ਕੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਦੁੱਧ ਪੀਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਦਾਣੇ ਚੱਬਣਾ ਖੁਰਾਕ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦਾਣੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੁੰਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਰੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਦਾਣੇ ਮੱਕੀ ਜੌਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੁੰਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕਣਕ, ਜੌਂ ਤੇ ਜੁਆਰ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਭੁੰਨਾ ਕੇ ਵਿਚ ਗੁੜ ਪਾ ਕੇ ਪਿੰਨੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਦਿਨ ਖਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਨੀਆਂ ਨੂੰ ਭੂਤ-ਪਿੰਨੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਝਿਉਰਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਣੇ, ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਘੜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ, ਮਸ਼ਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਣੀ ਭਰਨਾ ਤੇ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿੱਤ ਜਿਣਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਮਾਈ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਦੇ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਸਮੇਂ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਕਰਕੇ ਤਾਣੇ ਭੁੰਨਣ ਵਾਲੀ ਕੁਝ ਦਾਣੇ ਕੱਢਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਚੁੰਗ ਕੱਢਣੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਣ ਸਮੇਂ ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਦਾਤੀ ਫੇਰਨ ਵੇਲੇ ਜਿੰਨੇ ਦਾਣੇ ਕੜਾਹੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਡਿਗਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਭੱਠੀ ਵਾਲੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸੁੱਕੀ ਮੱਕੀ ਦੇ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਾਉਣ ਸਮੇਂ ਮੱਕੀ ਦੀਆਂ ਖਿੱਲਾਂ ਹੋ ਕੇ ਬਾਹਰ ਬਹੁਤ ਡਿਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਰੋਟੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਦਾਣੇ ਚੱਬ ਕੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ-

ਦਾਣੇ ਚੱਬ ਲੈ ਪਤੀਲੇ ਦਿਆ ਢੱਕਣਾ,

ਰੋਟੀ ਮੇਰਾ ਯਾਰ ਖਾ ਗਿਆ।

ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬ੍ਰਿਹੋਂ ਦਾ ਕਵੀ ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ ਆਪਣੇ ਇਕ ਗੀਤ ਵਿਚ ਭੱਠੀ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਬ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਦਾ ਹੈ-

ਭੱਠੀ ਵਾਲੀਏ, ਚੰਬੇ ਦੀਏ ਡਾਲੀਏ,

ਪੀੜਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਾ ਭੁੰਨ ਦੇ।

ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕੀਂ ਪੈਦਲ ਸਫਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕੱਚੇ ਰਾਹ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਖੂਹ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਰਾਹੀ ਪਾਂਧੀਆਂ ਲਈ ਲੋਕ ਪਿਆਉਂ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਥੇ ਰਾਹੀ ਪਾਂਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਭੁੱਜੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਵੀ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।

ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਭੱਠੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੱਠੀ ਝਿਉਰਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਮੂਹਰੇ ਹੀ ਪਾਈ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਟੋਆ ਪੁੱਟ ਕੇ ਭੱਠੀ ਪੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਭੱਠੀ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਣ ਖਾਤਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਮੋਰਾ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੁੱਟੀ ਭੱਠੀ ਨੂੰ ਤੂੜੀ-ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਲਿੱਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝਿਉਰੀ ਜਿਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਦੀ ਸੀ, ਜਿਥੇ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਵੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੂੜੀ-ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਲਿੱਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਤੂੜੀ-ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਫਿਰ ਪੀਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਗੋਹਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਫੇਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਬੈਠਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਸਾਫ-ਸੁਥਰੀ ਲੱਗੇ। ਭੱਠੀ ਉੱਪਰ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਣ ਲਈ ਕੜਾਹੀ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਭੱਠੀ ਵਿਚ ਸੁੱਕੀ ਘਾਹ, ਫੂਸ, ਕਾਹੀ, ਸਲਵਾੜ ਦਾ ਝੋਕਾ ਝਿਉਰੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਮੈਂਬਰ ਲਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਝੋਕਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬੁੜ੍ਹਾ-ਬੁੜ੍ਹੀ ਹੀ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਕੱਕਾ ਰੇਤਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਬਾਲਣ ਦੇ ਝੋਕੇ ਨਾਲ ਰੇਤਾ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਝਿਉਰੀ ਆਪਣੇ ਛਾਲਣੇ ਵਿਚ ਦਾਣੇ ਪਵਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਛਾਲਣੀ ਵਿਚੋਂ ਦਾਣੇ ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਦਾਣੇ ਸੁੱਟਣ ਸਮੇਂ ਝਿਉਰੀ ਇਕ ਹੱਥ ਅੱਗੇ ਕਰਕੇ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਚੁੰਗ ਕੱਢਦੀ ਸੀ। ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਫਸਲ ਵੱਢਣ ਵਾਲੀ ਦਾਤੀ ਦੇ ਪੁੱਠੇ ਪਾਸੇ ਨਾਲ ਹਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਦ ਦਾਣੇ ਭੁੱਜ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛਾਲਣੇ ਨਾਲ ਕੜਾਹੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਛੋਲਿਆਂ ਦੇ ਦਾਣੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਹੀ ਕੁੱਜੇ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਫੇਰ ਕੇ ਦੋਫਾੜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਛਾਲਣੀ ਨਾਲ ਦਾਣੇ ਕੱਢਣ ਸਮੇਂ ਰੇਤਾ ਕੜਾਹੀ ਵਿਚ ਹੀ ਕਿਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਭੁੱਜੇ ਦਾਣੇ ਛਾਲਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭੁੱਜੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

ਹਰਕੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਕਹਿਲ

ਲੰਡਨ, 15 ਦਸੰਬਰ (ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਬੱਧਨੀ ਕਲਾਂ)-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਮੈਦਿਕ ਵਿਖੇ ਕਲੀਆਂ ਦੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਦੀ ਝੋਲੀ ਆਪਣੀ ਸੁਰੀਲੀ ਗਾਇਕੀ ਨਾਲ ਭਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਾਠ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਗਾਇਕ ਨੂੰ ਇਸ ਮੌਕੇ ਯੂ. ਕੇ. ਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਬਿਲਗਾ ਅਤੇ ਗੁਰਚਰਨ ਮੱਲ੍ਹ ਵੱਲੋਂ ਕਰਵਾਏ ਇਸ ਸਮਾਗਮ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਸਨੇਹ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕਲਾਕਾਰ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਬੋਲਦਿਆਂ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਜੰਡੂ ਲਿੱਤਰਾਂਵਾਲਾ, ਕੇ. ਐਸ. ਭੰਵਰਾ ਅਪਨਾ ਸੰਗੀਤ, ਸ਼ਿੰਨ ਡੀ ਸੀ ਐਸ, ਇੰਦਰਜੀਤ ਸੰਘਾ, ਹਰਭਜਨ ਜਰਮਨੀ, ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਭੋਗਲ ਆਦਿ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੁਲਦੀਪ ਮਾਣਕ ਦੇ ਤੁਰ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕੀ ਨੂੰ ਨਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਘਾਟਾ ਪਿਆ ਹੈ।

ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਕੋਲ ਇਕ 75 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਬਜ਼ੁਰਗ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹੁਣ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੋਵੇਗੀ? ਉਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 5 ਸਾਲ ਦੀ ਹੈ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਉਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਲਗਭਗ 75 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਫਿਰ ਉਮਰ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਕਿਉਂ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹੋ? ਉਸ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸੱਤਰ ਸਾਲ ਮੈਂ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾੜੇ 'ਚ ਹੀ ਖਰਾਬ ਕਰ ਲਏ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੱਚ ਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ:

ਰਾਤ ਗਵਾਈ ਸੋਏ ਕੇ, ਦਿਵਸ ਗਵਾਇਆ ਖਾਏ।

ਹੀਰਾ ਜਨਮ ਅਨਮੋਲ ਥਾ, ਕੌਡੀ ਬਦਲੇ ਜਾਏ।



-ਡੀ. ਆਰ. ਬੰਦਨਾ

ਸੱਚ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੂਠ ਕਦੇ ਨਾ ਅੜਦਾ ਹੈ।

ਜਦ ਵੀ ਅੜਦਾ ਹੈ, ਆਖਰ ਨੂੰ ਝੜਦਾ ਹੈ।

ਅਣਖੀ ਯੋਧੇ ਸੀਸ ਤਲੀ 'ਤੇ ਧਰਦੇ ਨੇ,

ਧੌਣ ਝੁਕਾ ਕੇ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਵੜਦਾ ਹੈ।

ਤੇਲ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੀਵੇ 'ਚੋਂ ਮੁੱਕ ਜਾਵੇ ਨਾ,

ਘੁੱਪ ਹਨੇਰੇ ਨਾਲ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਲੜਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਐਨਾ ਦੁੱਖ ਨਾ ਬੰਦੇ, ਨੂੰ

ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੁੱਖ ਕਰਕੇ ਜਿੰਨਾ ਸੜਦਾ ਹੈ।

ਗ਼ੈਰਾਂ ਨਾਲ ਕਲੋਲਾਂ ਕਰਦਾ ਥੱਕਦਾ ਨਾ,

ਦਿਲਬਰ ਸਾਡੀ ਵਾਰ ਬਹਾਨੇ ਘੜਦਾ ਹੈ।

ਯਾਰ ਖ਼ੁਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸੱਚੇ ਆਸ਼ਕ ਦਾ,

ਨਗ ਦੇ ਵਾਂਗੂੰ ਮੂਰਤ ਮਨ ਵਿਚ ਜੜਦਾ ਹੈ।

ਬੇਸ਼ੱਕ 'ਜ਼ਖ਼ਮੀ' ਖੁਦ ਹੋਇਆ ਬੇਐਬ ਨਹੀਂ,

ਪਰ ਦੂਜੇ ਦੇ ਐਬ ਸਦਾ ਹੀ ਫੜਦਾ ਹੈ।

 

 ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਜ਼ਖ਼ਮੀ

ਜਦ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮ ਦਿੱਤੇ ਨੇ ਦਿੱਤੇ ਸਾਡੇ ਯਾਰਾਂ ਨੇ।

ਜਦ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਲੂਹਿਆ ਯਾਰੋ ਲੂਹਿਆ ਸਦਾ ਬਹਾਰਾਂ ਨੇ।

ਇਸ਼ਕ ਝਨਾਂ ਤਾਂ ਪਾਰ ਅਸੀਂ ਕਰ ਜਾਣਾ ਸੀ,

ਅੱਧ 'ਚ ਡੋਬੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਸਾਡੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੇ ਪਤਵਾਰਾਂ ਨੇ।

ਦੇ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦਹੀਂ ਤੇ ਮੱਖਣ ਜਿਸਮ ਵੀ ਸਾਰਾ ਗਾਲ ਲਿਆ,

ਸਾਡੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਚਾਰਾ ਛੱਡਿਆ ਨੇਤਾ ਕਈ ਮਕਾਰਾਂ ਨੇ।

ਭਾਈਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਬਣੀਆਂ ਸਨ ਕਦੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਜੋ,

ਭਾਈਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਕਲਮ ਨੇ ਕੀਤੇ ਭਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨੇ।

ਲੁੱਟਾਂ, ਰੇਪ, ਡਕੈਤੀਆਂ, ਖੂਨ ਖਰਾਬੇ ਤਕੇ ਰਿਸ਼ਵਤ ਖੋਰਾਂ ਦੇ,

ਪਾਏ ਕੀਰਨੇ ਹਰ ਪੰਨੇ ਤੇ ਨਿੱਤ ਛਪਦੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਨੇ।

ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਂਅ 'ਤੇ ਲੁੱਟਾਂ ਲੁੱਟ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਾਇਆ ਹੈ,

ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਨਿੱਤ ਖੋਲ੍ਹ ਦੁਕਾਨਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੇ।

ਅਗਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਲਾਰਾ ਲਾ ਕੇ ਪਾਗ਼ਲ ਕਰਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ,

ਇਸ ਜਨਮ ਕੋਈ ਬਾਂਹ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ ਹਰ ਥਾਂ ਚੀਕ ਪੁਕਾਰਾਂ ਨੇ।

ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਦੌਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਹੇ ਨੇ ਏਦਾਂ ਕੁਝ 'ਸੈਣੀ',

ਈਸਾ ਨੂੰ ਵੀ ਟੰਗਿਆ ਸੂਲੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ।

 ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਸੈਣੀ

'ਮਾਂ... ਮੇਰੇ ਭਰਤੀ ਵਾਲੇ ਫਾਰਮ ਕਿੱਥੇ ਨੇ, ਜੋ ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਭਰੇ ਸਨ', ਕਰਮੇ ਨੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਕਾਹਲੀ-ਕਾਹਲੀ ਫਾਰਮ ਭਾਲਦੇ ਹੋਏ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ।

'ਨਹੀਂ ਪੁੱਤ ਮੈਂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਵੇਖੇ, ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਅਨਪੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ-ਪੱਤਰਾਂ ਦਾ', ਕਰਮੇ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਚੌਂਕੇ ਵਿਚੋਂ ਰੋਟੀਆਂ ਪਕਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।

'ਪਤਾ ਹੈ ਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਲੜਕੇ ਹੀ ਨੌਕਰੀ 'ਤੇ ਰੱਖਣੇ ਹਨ। ਲਗਦਾ ਸੀ ਇਸ ਵਾਰ ਕੰਮ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਉਹ ਫਾਰਮ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੱਜ ਆਖਰੀ ਤਰੀਕ ਹੈ। ਏਨੀ ਜਲਦੀ ਨਵੇਂ ਫਾਰਮ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕਰਨੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਨ', ਕਰਮੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਵਿਥਿਆ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।

'ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਪੁੱਤਰ, ਜੇਕਰ ਰੱਬ ਨੇ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਫੇਰ ਕਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਊਗਾ, ਤੂੰ ਇਹ ਫੜ ਰੋਟੀ ਵਾਲਾ ਡਿੱਬਾ ਅਤੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਚਲਾ ਜਾ ਕਿਤੇ ਤੇਰੀ ਬੱਸ ਨਾ ਲੰਘ ਜਾਵੇ', ਕਰਮੇਂ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ, ਰੋਟੀ ਵਾਲਾ ਡੱਬਾ ਫੜ ਕੇ ਕਰਮਾ ਕੰਮ 'ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਕਰਮੇ ਨੇ ਜਦੋਂ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲਈ ਡੱਬਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਨੌਕਰੀ ਵਾਲੇ ਫਾਰਮ ਵਿਚ ਮਾਂ ਨੇ ਰੋਟੀ ਲਪੇਟ ਕੇ ਡੱਬੇ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਕਰਮੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੰਝੂਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਹੁਣ ਕਰਮਾ ਆਪਣੀ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਵੱਧ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ।

-ਕਰਮਜੀਤ

ਕਿਸੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਦੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਵਾਹ ਸਾਨੂੰ,
ਸਲਾਮਤ ਰਹਿਣ ਸਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਾਡੇ।
ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਕੌਮ ਤੇ ਧਰਮ ਵਾਲੀ,
ਨਿੱਤ ਉਸਰਦੀ ਕੰਧ ਵਿਚਕਾਰ ਸਾਡੇ।
ਜ਼ਖ਼ਮ ਜਿਸਮ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ,
ਲਹੇ ਰੂਹ ਦੇ ਪਏ ਲੰਗਾਰ ਸਾਡੇ।
ਸਾਡੇ ਕਣ ਕਣ 'ਚ ਘੁਲਗੀ ਰਾਜਨੀਤੀ,
ਕਿੰਨੇ ਨਿੱਘਰ ਗਏ ਕਿਰਦਾਰ ਸਾਡੇ।

-ਹਰਦਮ ਸਿੰਘ ਮਾਨ

'ਪੁੱਤ ਆਹ ਭਾਂਡੇ ਲੈ ਜਾਹ ਰਾਤ ਵਾਲੇ ਵੀ ਪਏ ਨੇ ਮਾਂਜਣ ਤੋਂ, ਬਿਮਾਰ ਅਤੇ ਬਿਰਧ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਪਏ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿਹੁੰ ਨੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਨੂੰਹ ਨੂੰ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰੀ। 'ਲੈ ਜਾਊਂ ਗੀ, ਮੈਂ ਈ ਕਰਦੀ ਆਂ ਤੇਰਾ ਬਾਲਣ ਫੂਕਣ, ਹੋਰ ਨੀ ਕੋਈ ਮਾਂਜਦੀ ਤੇਰੀ ਚਗਲ' ਪਤਾ ਨੀਂ ਕੀ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੀ, ਉਹ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚੇ ਹੀ ਛੱਡ ਬਾਹਰ ਡੇਰੇ 'ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਗੁਆਂਢਣਾ ਨਾਲ ਰਲਦੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, 'ਭੈਣ ਫਟਾ ਫਟ ਚੱਲੋ, ਕਿਤੇ ਲੇਟ ਨਾ ਹੋ ਜਾਈਏ ਅੱਜ ਤਾਂ ਮਸਾਂ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਜੂਠੇ ਬਰਤਨ ਮਾਂਜਣ ਦੀ ਸੇਵਾ ਮਿਲੀ ਹੈ।'     :

-ਬਿੰਦਰ ਸਿੰਘ   

ਧਰਤੀ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ, ਇਹ ਪਾਕਿ-ਪਵਿੱਤਰ ਥਾਂ,
ਇਥੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੇਰਾਂ ਵਰਗੇ, ਮਾਂ ਗੂੜ੍ਹੀ ਬੋਹੜ ਦੀ ਛਾਂ।
ਇਹਨੇ ਲੱਖ ਔਕੜਾਂ ਝੱਲੀਆਂ, ਹਾਏ ਨਾ ਕੀਤੀ ਤਾਂ,
ਇਹ ਧਰਤੀ ਗੁਰੂਆਂ ਪੀਰਾਂ ਦੀ, ਇਥੇ ਹੋਏ ਸੰਤ ਮਹਾਂ।
ਇਹ ਧਰਤੀ ਯੋਧੇ ਵੀਰਾਂ ਦੀ, ਇਥੇ ਜੰਮੇ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਜਵਾਂ,
ਇਹ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਅੰਨਦਾਤਾ, ਇਥੇ ਵਗਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆ।
ਇਹਦੀ ਮਿੱਟੀ ਮੱਥੇ ਲਾਵਾਂ, ਇਥੋਂ ਦੂਰ ਕਦੇ ਨਾ ਜਾਵਾਂ,
ਮਿੱਠੀ ਬੋਲੀ ਮੇਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ, ਮੰਗੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ।

-ਵੀਨਾ ਸਾਮਾ,

ਹਰ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦਾ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਝੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣਾ ਉਸ ਕੌਮ, ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਧਰਮ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਤੇ ਅਣਖ ਵਾਲੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਆਪਣੇ ਝੰਡੇ ਦੀ ਨਿਰਾਦਰੀ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੌਮੀ ਝੰਡਾ ਹੀ ਉਸ ਕੌਮ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਵੀ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੈ। ਪੰਥਕ ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਕਿਸੇ ਉੱਚੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਝੁਲਾਏ।

ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਝੁਲਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਮਹਾਨ ਹੈ। ਆਓ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਉਸਤਤਿ ਅਤੇ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਜਨਮ ਸਫਲਾ ਕਰੀਏ। ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਝੰਡੇ ਵਿਚ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਧਾਰੀ ਖੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ ਦਾ ਬੋਧਕ ਹੈ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਇਕ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਬੱਧੇ ਹੋਏ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬੇਅੰਤਤਾਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਇਲਾਹੀ ਸ਼ਕਤੀ (ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ) ਦਾ ਆਦਿ ਅੰਤ ਨਹੀਂ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੱਗੇ ਖਾਲਸੇ ਦੇ ਝੰਡੇ, ਬੁੰਗੇ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਝੂਲਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ 'ਤੇ ਕੇਸਰੀ ਜਾਂ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਬਸਤਰ ਚੜ੍ਹਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

-ਰਾਜਬੀਰ ਕੌਰ