ਚੰਦਰਮਾ ਨੂੰ ਬੱਦਲਾਂ ਨੇ ਢੱਕ ਲਿਆ ਸੀ। ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਢੱਠੇ ਹੋਏ ਘਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਰਾਲੀ ਦੇ ਵਿਛੌਣੇ ’ਤੇ ਪਿਆ ਝੂਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੋਵੇਂ ਪੁੱਤ, ਨੂੰਹਾਂ ਤੇ ਪੋਤੇ-ਪੋਤੀਆਂ ਆਸੇ-ਪਾਸੇ ਬੈਠੇ ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵੱਜੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਤੋਂ ਖੂਨ ਸਾਫ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਲ, ਕਦੇ ਢੱਠੇ ਹੋਏ ਘਰ ਵੱਲ ਅਤੇ ਕਦੇ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਲਿਤਾੜੀਆਂ ਲਗਰਾਂ ਵੱਲ ਝਾਕ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਾਪੂ ਕੁੰਦਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਰਦ ਦੀ ਚੀਸ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਹੀ ਕੁਝ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਪੀੜਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗੀਆਂ....।

ਉਹ ਦੱਸਣ ਲੱਗਾ, ਸਤਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਜਦ ਵੰਡ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾੜਿਆ ਸੀ। ਬਾਰ ਦੀਆਂ ਹਰੀਆਂ-ਭਰੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਉਸਦੀ ਯਾਦ ’ਚੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਮਨਫੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੋਈਆਂ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਡੰਗਰਾਂ ਵੱਲ ਭੱਜਦਾ, ਨੱਚਦਾ ਹਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਬਾਪੂ ਮਗਰ ਭੱਜਦਾ ਸੀ। ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਦੂਰੋਂ ਨੇੜਿਉਂ ਮੰਦੀਆਂ-ਚੰਗੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾੜਾਂ ਲੁੱਟਮਾਰ ਮਚਾਉਂਦੀਆਂ ਫਿਰਦੀਆਂ ਸਨ। ਗੁਆਂਢੀ ਮੁਹੰਮਦ ਹੁਸੈਨ ਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਉਹ ਚੜ੍ਹੀ ਹਨੇਰੀ ਉਤਰਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸਭ ਕੁਝ ਉੱਥੇ ਹੀ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਪਹੁੰਚ ਗਏ, ਖਾਲੀ ਹੱਥ, ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਕੋਸਦੇ, ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ ਰਿਫੂਜ਼ੀ ਬਣਕੇ।

ਸਮਾਂ ਬੀਤਦਾ ਗਿਆ, ਜਵਾਨ ਹੋਇਆ, ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ, ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬ ਰਹਿ ਕੇ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਨਾਲ ਦਿੱਲੀ ਆ ਵਸਿਆ। ਗੈਰਾਜ ਖੋਲ੍ਹਿਆ, ਮਿਹਨਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਕੰਮ ਚੱਲ ਨਿਕਲਿਆ। ਥੱਲੇ ਗੈਰਾਜ ਤੇ ਉਪਰ ਘਰ। ਪਰ ਜੱਟਪੁਣਾ ਟਿਕਣ ਨਾ ਦੇਵੇ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਯੂ.ਪੀ. ’ਚ ਸਸਤੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਕਦੀ ਸੁਣ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਲਈ। ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਯੂ.ਪੀ. ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਛੋਟੇ ਨੇ ਗੈਰਾਜ ਚਲਾ ਲਈ। ਕੁੰਦਨ ਆਪ ਕਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤ ਕੋਲ, ਕਦੇ ਛੋਟੇ ਕੋਲ। 80ਵਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਦਾ ਸੇਕ ਦਿੱਲੀ ਵੀ ਪਹੁੰਚਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਅੰਤ 84 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਂਬੜ ਦਾ ਰੂਪ ਬਣ ਗਿਆ। ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰ ਸਿੱਖ ਵਿਚ ਅੱਤਵਾਦੀ ਦਾ ਭੂਤ ਵਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ...। ਤੇ ਸੱਤਵਾਦੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਲੋਕ ਲੱਗੇ ਭਾਰਤ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਬਲੀਆਂ ਦੇਣ। ਅਜੇ ਜਨੂੰਨੀ ਭੀੜਾਂ ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਆਪਣੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਗੁਆਂਢੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਕੰਧ ਟੱਪਵਾ ਕੇ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਲੁਕਾ ਲਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਧਰ ਗੈਰਾਜ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਬੰਬ ਵਾਂਗ ਚੱਲ ਪਈਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਘਰ ਤੇ ਗੈਰਾਜ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦੀ ਤੀਜੀ ਅੱਖ ਦੀ ਕਰੋਧੀ ਵਿਚ ਸੜ ਕੇ ਸੁਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਧੱਕੇ ਖਾਂਦੇ ਯੂ.ਪੀ. ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਇਸਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦਾ ਰੱਬ ਦਾ ਕਹਿਰ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਹੁਣ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਉਜੜਨਾ ਪਿਆ। 47 ਵੇਲੇ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਮਝ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਬੇਗਾਨਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗਾ ਸੀ।..... ਪਰ ਸਮਾਂ ਸਾਰੇ ਫੱਟ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਫਿਰ ਰਵੀਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਪਰ ਉਸਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦਾ ਹੇਰਵਾਂ ਲੈ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸੀ।

.... ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਖੁਸ਼ ਸਨ ਉਤਰਾਂਚਲ ਬਣਨ ’ਤੇ ਪਰ ਉਹ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਿਹੇ ਹੋਰ ਪਰਿਵਾਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ ਅਣ ਦਿਸਦੇ ਖਤਰੇ ਨੂੰ ਭਾਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਦਿਨ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਖਾਮੋਸ਼ੀ ਜਿਹੀ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਤੂਫਾਨ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ। ਤੇ ਆਖਰ ਉਹੀ ਹੋਇਆ। ਹਾਜ਼ਰੀ ...... ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕਰਿੰਦੇ ਆ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ ਤੇ ਉਹ ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਰਿਫੂਜ਼ੀ ਬਣ ਗਏ। ਘਰ, ਜ਼ਮੀਨ, ਫਸਲ, ਪਸ਼ੂ-ਢਾਂਡੇ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਪਰਾਏ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਠੀਆਂ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਛਾਤੀਆਂ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦ ਹਿੰਮਤ ਆਈ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆ ਲਾਠੀਆਂ ਨੇ ਛਾਤੀਆਂ ਸਿਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲਹੂ ਦੀਆਂ ਘਰਾਲਾਂ ਵਗਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਸਭ ਭੱਜ ਗਏ ਪਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਭੱਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕੰਬਲ ਵਿਚ ਅੜਕ ਗਿਆ। ਪੁਲਿਸੀਏ ਡਾਂਗਾਂ ਵਰ੍ਹਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਰਦਾਰੋਂ ਕੋ ਸਬਕ ਸਿਖਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕੇਵਲ ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਧਰਾਲਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਅੱਖ ’ਚੋਂ ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਡੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਜਾੜਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਬਣ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਉੱਜੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਜਿਸਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਮਝ ਰਹੇ ਸਨ।

ਰੱਬਾ ਸਾਡੀ ਕਿਸਮਤ ’ਚ ਹੀ ਉਜਾੜਾ ਕਿਉਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ, ਉਹੀ ਬੇਗਾਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਉਜਾੜਿਆ ਹੈ, ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਹੂਕ ਨਿਕਲੀ।

“ਬਾਪੂ ਜੀ, ਆਪਾਂ ਆਪਣੀ ਧਰਤੀ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਲੈਂਦੇ, ਜਿਥੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਉਜਾੜੇ ਨਾ, ਜੋ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਸਾਡੀ ਹੋਵੇ, ਸਾਡੀ ਆਵਦੀ ਧਰਤੀ... ਸੱਚੀਂ ਮੁੱਚੀਂ ਦੀ ਆਵਦੀ, ਜਿਥੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਨਾ ਉਜਾੜ ਸਕੇ।” ਜੁਆਨ ਹੋ ਰਹੇ ਵੱਡੇ ਪੋਤੇ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਆਵਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਵੱਲ ਟਿਕ-ਟਿਕੀ ਲਾ ਕੇ ਝਾਕਣ ਲੱਗਾ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਯਾਦ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।

......ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਚੰਦਰਮਾ ਬੱਦਲਾਂ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਰਿਸ਼ਮਾਂ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਲਿਸ਼ਕਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।