ਦੇਸ਼   - ਭਾਰਤ
_________________
ਸਥਾਪਿਤ   - ੧੯੬੬-੧੧-੦੧
_________________
ਰਾਜਧਾਨੀ   - ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
_________________
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸ਼ਹਿਰ   - ਲੁਧਿਆਣਾ
_________________
ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ-    ੨੨
_________________
ਸਰਕਾਰ
 • ਗਵਰਨਰ-    ਸ਼ਿਵਰਾਜ ਪਾਟਿਲ
 • ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ-    ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ (SAD)
 • ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ   - ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ
 • ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ-    ੧੧੭ ਸੰਸਦੀ
 • ਸੰਸਦੀ ਹਲਕੇ   - ੧੩
 • ਆਬਾਦੀ- (੨੦੧੧)
 • ਕੁੱਲ   - ੨,੭੭,੦੪,੨੩੬
 • ਸੰਘਣਾਪਣ   - ./ਕਿ.ਮੀ.੨ (./ਵਰਗ ਮੀਲ)


ਪੰਜਾਬ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇੱਕ ਰਾਜ ਹੈ, ਜੋ ਵੱਡੇ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤ‍ਰ ਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਦੂਸਰਾ ਭਾਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸਦੀ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣੇ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਜਲੰਧਰ, ਬਠਿੰਡਾ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਮੋਹਾਲੀ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲਾ ਹਨ ਅਤੇ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਹੈ।


1947 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਰਤਾਨਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਰਮਿਆਨ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1966 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੁੜ ਵੰਡ ਹੋਈ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਰਾਜ ਬਣਿਆ। ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਸੂਬਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਬਹੁਮਤ ਵਿੱਚ ਹਨ।

ਯੂਨਾਨੀ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪੈਂਟਾਪੋਟਾਮੀਆ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਪੰਜ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਡੈਲਟਾ ਹੈ। ਪਾਰਸੀਆਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਅਵੈਸਟਾ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਹਪਤਾ ਹੇਂਦੂ ਜਾਂ ਸਪਤ-ਸਿੰਧੂ (ਸੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ) ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਰਤਾਨਵੀ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ "ਸਾਡਾ ਪਰੱਸ਼ੀਆ" ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨਾਨੀਆਂ, ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈਆਂ, ਅਫ਼ਗਾਨੀਆਂ ਅਤੇ ਇਰਾਨੀਆਂ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼-ਦੁਆਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਉਦਯੋਗ ਹੈ; ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਣਕ ਉਤਪਾਦਕ ਹੈ। ਹੋਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਯੋਗ ਹਨ: ਵਿਗਿਆਨਕ ਸਾਜ਼ਾਂ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਖੇਡ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਲ, ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਮਸ਼ੀਨ ਸੰਦਾਂ, ਸਟਾਰਚ, ਸਾਈਕਲਾਂ, ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਵਿੱਤੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ, ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਅਤੇ ਦਿਉਦਾਰ ਦੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਖੰਡ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸਪਾਤ ਦੇ ਰਿੜ੍ਹਵੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਜਿਲੇ ਦੀ ਇਸਪਾਤ ਨਗਰੀ ਮੰਡੀ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਹਨ।

ਸ਼ਬਦ ਉਤਪਤੀ
ਪੰਜਾਬ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ 'ਪੰਜ' ਅਤੇ 'ਆਬ' ਦਾ ਮੇਲ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਪੰਜ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ। ਇਹ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਹਨ:ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ।

ਭੂਗੋਲ
ਪੰਜਾਬ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਰਕਬਾ ੫੦,੩੬੨ ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਹੈ।ਪੰਜਾਬ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ (latitudes) ੨੯.੩੦° ਤੋਂ ੩੨.੩੨° ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਰੇਖਾਂਸ਼ (longitudes) ੭੩.੫੫° ਤੋਂ ੭੬.੫੦° ਪੂਰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।[੧] ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਣਾ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।

ਇਤਿਹਾਸ
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਸਮਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪੰਚਨਦ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ[੨][੩]। ਹੜੱਪਾ (ਇਸ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ,ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਜਿਹੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧੂ-ਘਾਟੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਪੰਜਾਬ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕਾਫੀ ਵੱਡੇ ਹਿੱਸੇ 'ਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਵੇਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸਰਸਵਤੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਸਮੇਤ ਲਗਭਗ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ 'ਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਸੱਭਿਅਤਾ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਉੱਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਆੳਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਪਾਇਆ। ਪੰਜਾਬ ਗੰਧਾਰ, ਮਹਾਂਜਨਪਦ, ਨੰਦ, ਮੌਰੀਆ, ਸ਼ੁੰਗ, ਕੁਸ਼ਾਨ, ਗੁਪਤ ਖ਼ਾਨਦਾਨ, ਪਲਾਸ, ਗੁੱਜਰ-ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸ਼ਾਹੀ ਸਮੇਤ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਸਿਕੰਦਰ ਦੇ ਅਨਵੇਸ਼ਣ ਦੇ ਦੂਰ ਪੂਰਵੀ ਸੀਮਾ ਸਿੱਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਡੇ ਸੀ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਿੱਖਰੀ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ) ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ।

ਆਪਣੇ ਭੂਗੋਲਕ ਟਿਕਾਣੇ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵੱਲੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਹਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਹੱਲਿਆਂ ਹੇਠ ਰਿਹਾ। ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਸੀਆਂ, ਯੂਨਾਨੀਆਂ, ਸਿਥੀਅਨਾਂ, ਤੁਰਕਾਂ, ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਕੌੜਾ ਖ਼ੂਨ-ਖ਼ਰਾਬਾ ਝੱਲਿਆ। ਇਸਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ ਜੋ ਹਿੰਦੂ, ਬੋਧੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ/ਪਾਰਸੀ, ਮੱਧ-ਏਸ਼ੀਆਈ, ਇਸਲਾਮੀ, ਅਫ਼ਗਾਨ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਸ਼ਹਿਰ ਭਰਤ (ਰਾਮ ਦਾ ਭਰਾ) ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤਕਸ਼ ਵੱਲੋਂ ਥਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਇੱਕ ਅਧਿਆਪਕ ਮਹਾਨ ਵੇਦੀ ਵਿਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤਦਾਨ ਚਾਣਕ ਸੀ। ਤਕਸ਼ਿਲਾ ਮੌਰੀਆ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵੇਲੇ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਚਰਚਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਹ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਰਾਸਤ ਟਿਕਾਣਾ ਹੈ।

ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕਈ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਾਮਰਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਦਾ ੳਹ ਸਮਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿਸੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਲ਼ ਗਏ ਜਾਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਟੈਕਸਾਂ ਦੇ ਭੁਗਤਾਨ ਬਦਲੇ ਅਜ਼ਾਦ ਇਲਾਕੇ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਾਸਤੂਕਲਾ, ਕਵਿਤਾ, ਕਲਾ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਸਨ। ਮੱਧ 19ਵੀ ਸਦੀ 'ਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦਫ਼ਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਹਾਣੀ
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਹੱਦਾਂ ਤੇ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀਆਂ ਆਈਆਂ ਹਨ: ਪੂਰਬ (ਚੜ੍ਹਦੇ) ਵੱਲ ਜਮਨਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮ (ਲਹਿੰਦੇ) ਵੱਲ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ। ਸਾਂਝੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਵਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਜਿਹਲਮ
ਝਨਾਂ
ਰਾਵੀ
ਬਿਆਸ
ਸਤਲੁਜ

ਸਪਤ-ਸਿੰਧੂ
ਸੱਤਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਇਹ ਧਰਤੀ ਸਪਤ-ਸਿੰਧੂ ਕਹਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਫੇਰ ਨਾਲ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੂਬਾ ਪੰਜ-ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਮਟ ਕੇ ਪੰਜ-ਨਦ ਅਖਵਾਇਆ, ਜੋ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ‘ਪੰਜ-ਆਬ’ ਬਣ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1947 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਢਾਈ- ਢਾਈ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ। ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਲਧਾਰਾ ਹਿੱਸੇ ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਾਹੌਰ ਤੇ ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਬਹਾਵਲਪੁਰ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਆ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ-ਗੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੋਲਦੀ ਅਤੇ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ [ਰਾਵੀ] ਵੀ ਵੰਡੀ ਗਈ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ
ਬਟਵਾਰੇ ਵੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਡਵੀਜ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਉੱਣਤੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਸਨ।

ਅੰਬਾਲਾ ਡਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਗੁੜਗਾਉਂ, ਰੋਹਤਕ, ਕਰਨਾਲ, ਹਿਸਾਰ, ਸ਼ਿਮਲਾ ਅਤੇ ਅੰਬਾਲਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। #ਜਲੰਧਰ ਵਿੱਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ, ਲੁਧਿਆਣਾ, ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜਾ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਲਾਹੌਰ ਡਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਛੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।
ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਜੇਹਲਮ, ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਅਟਕ, ਸ਼ਾਹਪੁਰਾ ਅਤੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਸਨ। #ਮੁਲਤਾਨ ਡਵੀਜ਼ਨ ਵਿੱਚ ਲਾਇਲਪੁਰ, ਝੰਗ, ਮੁਲਤਾਨ, ਮੁਜ਼ੱਫ਼ਰਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਡੇਰਾ ਗਾਜ਼ੀ ਖ਼ਾਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।







Punjab State Information

Capital : Chandigarh

Districts :20

Languages : Punjabi, Hindi
_________________________________________________________________________________

Introduction to Punjab

Punjab, the land of five rivers, has land with prosperity. The plains of Punjab, with their fertile soil and abundant water supply, are naturally suited to be the breadbasket for India. The land of Punjab is a land of exciting culture. The state has achieved tremendous growth over the years due to the success of the Green Revolution in the early 70s. For a major period in the second half of the 20th century, Punjab led the other states in India to achieve self-sufficiency in crop production. The current state of Punjab was formed in 1966, the state was organized into three smaller states - Punjab, Haryana and Himachal Pradesh

_______________________________________________________________________________

Geography of Punjab

Punjab extends from the latitudes 29.30° North to 32.32° North and longitudes 73.55° East to 76.50° East. It is bounded on the west by Pakistan, on the north by Jammu and Kashmir, on the northeast by Himachal Pradesh and on the south by Haryana and Rajasthan. Due to the presence of a large number of rivers, most of the Punjab is a fertile plain. The southeast region of the state is semi-arid and gradually presents a desert landscape. A belt of undulating hills extends along the northeastern part of the state at the foot of the Himalayas.

_______________________________________________________________________________

Brief History of Punjab

Punjab is said to have derived its name from the five rivers that flow through this region - Indus, Sutlej, Beas, Ravi and Ghaggar. It was a region that formed parts of the Indus Valley civilization. The Aryans settled in this region in about 1500 B.C. It was in about 900 B.C. that the battle of Kurukshetra mentioned in the Epic Mahabharata was believed to have taken place in Kurukshetra. During this period the region formed small principalities ruled by chieftains. In 326 B.C. Alexander the Great of Macedonia invaded Punjab. After this was the rule of Chandragupta Maurya that lasted till about 1st century A.D. By 318 A.D. the Gupta dynasty exercised their influence. The Huns followed them in about 500 A.D. By 1000 A.D., the Muslims invaded Punjab led by Mahmud of Ghazni. In 1030 A.D., the Rajputs gained control of this territory. During the Sultanate period and Mughal rule, Punjab was engaged in intermittent warfare. In about 1192 A.D. the Ghoris defeated the Chauhans and ruled until the establishment of the Mughal rule. Guru Gobind Singh (1661-1708 AD) created the Khalsa, an army of saint-warriors who rose up against the ferocity perpetrated by the Mugals. The Sikhs carried on their struggle and after the fall of Banda Bahadur, they established themselves as sovereign rulers of the greater part of the Punjab. From the misals evolved the government of Maharaja Ranjit Singh (1778-1839). He was the first independent native Indian ruler after the centuries of slavery. His reign, though not long, is significant because of its concept of dharma entwined with the practice of secularism. In the early, 19th century the British established their influence. After independence this region witnessed mass migration and distribution of property. In 1947 when India was partitioned, the larger half of Punjab went to Pakistan.

_______________________________________________________________________________

Government of Punjab

Sardar Prakash Singh Badal is the present Chief Minister of Punjab

_______________________________________________________________________________

Districts of Punjab


Punjab has 20 districts:
Amritsar                 Bhatinda         Faridkot   
Fatehgarh-Sahib         Ferozepur        Gurdaspur     
Hoshiarpur                     Jalandhar           Kapurthala     
Ludhiana                Mansa                Moga     
Mohali                        Muktsar         Nawanshehar
Pathankot               Patiala         Rupnagar     
Sangrur                   tarn-taaran


_______________________________________________________________________________

Economy of Punjab


The state has number of small, medium and large-scale industrial units. Major Industries in the state include metals, manufacturing textiles, hosiery, yarn, sports goods, hand tools, bicycles, and light engineering goods. The areas of industrial thrust include agro-industry, electronics, dairy industry, pharmaceutical Industry and white goods industry. Agriculture is the mainstay of Punjab's economy. The state contributes 80 percent of wheat and 43 percent of rice to the national exchequer. The other major reason for the prosperity of the state are the great number of people who left their home for the countries in Europe and North America and, after long struggles, achieved successes there.

_______________________________________________________________________________

Punjab Travel Information


The most important tourist center in the state is Amritsar with its Golden Temple. This temple is considered to be the holiest of all the pilgrimages of Sikhism and houses Akal Takht, the supreme governing body of Sikhism. The Jalianwallah Bagh is a small park in the city where the British police massacred many pilgrims in the year 1919. Wagah is the only open land point between India and Pakistan. The Changing of Guards and the ceremonial lowering of the flags ceremony at sundown are great tourist attractions and have their own symbolic importance.

Ludhiana is famous for its hosiery and woolen goods and products from Ludhiana are exported all over the world. For its production of hosiery, Ludhiana is also known as the Manchester of India. It also boasts of the world famous Punjab Agricultural University, which organizes the Kisan Mela every Year. Nearby is Killa Raipur, which is famous for its Rural Olympics. Patiala is famous for its healthy food, loving people, wonderful parandaas, exciting Patiala peg and jootis. Easily accessible and well maintained, Patiala is a place that would give one the much-needed tranquility far from urban chaos. The Sports School and the Moti Bagh Palace are some of the places that one must visit to get a clear picture of the past of the state. Chandigarh is the capital of both Punjab and Haryana. The city is considered to be a Mecca of modern architecture and planning all over the world. What makes Chandigarh extraordinary is the fact that within four decades, a barren landscape has been transformed into a modern and model human habitation. Jalandhar is an ancient city but not much of its evidence is left now. Today, it is a major rail and road junction and an army cantonment.

_______________________________________________________________________________

Rivers of Punjab

The word "Punjab" is a combination of the Persian words 'Punj' Five, and 'Aab' Water, giving the literal meaning of the Land of the Five Rivers. The five rivers after which Punjab is named after are the Jhelum; the Chenab; the Ravi; the Beas and the Sutlej - all of them are the tributaries of the Indus river.

_______________________________________________________________________________

Education in Punjab

Punjab is served by leading institutes of excellence in higher education. All the major arts, humanities, science, engineering, law, medicine, veterinary science, and business courses are offered, leading to first degrees as well as postgraduate awards. Advanced research is conducted in all major areas of excellence. Punjab Agriculture University is one of world's leading authorities in agriculture. Major universities of Punjab are Guru Nanak Dev University, Amritsar; Punjabi University, Patiala; Panjab University, Chandigarh; Punjab Agriculture University, Ludhiana; Punjab Technical University, Jalandhar; Punjab Medical University, Faridkot and Punjab Veternary Sciences University, Talwandi Sabo. Punjab also has many institutes of repute such as National Institute of Technology, Jalandhar and Thapar Institute of Engineering and Technology, Patiala

_______________________________________________________________________________

Food of Punjab

The Punjabis are known for their rich foods. Predominantly wheat eating people, the Punjabis cook rice only on special occasions. Nans and parathas, rotis made of corn flour (makke di roti) are their typical breads. Milk and its products in the form of malai (cream), paneer (cottage cheese), butter and curds are always used with almost every Punjabi meal. The main masala in Punjabi dish consists of onion, garlic, ginger and a lot of tomatoes fried in pure ghee. Spices like coriander, cumin, cloves, cinnamon, cardamom, black pepper, red chili powder, turmeric and mustard are regularly used. Chicken especially 'Tandoori Chicken' is a favourite with non-vegetarians as paneer is in the vegetarian Punjabi menu. Mah ki Dal, Sarson Ka Saag, meat curry like Roghan Josh and stuffed parathas can be found in no other state except Punjab.

_______________________________________________________________________________

Arts & Culture of Punjab

A majority of the people in this state is of Aryan origin. A large part of the population follows Sikhism, which has visible effects of Hinduism and some effect of Islam. Punjabi is the state language, quite similar to Hindi. Most famous of the craft traditions of Punjab is phullkari. The word phullkari means flowering and it does exactly that - creates a flowery surface with the simplest of tools, a needle and a silken thread, and a high degree of skill. The phullkari pattern revolves around a single stitch, the darn stitch. At Kartarpur, Jalandhar and Hoshiarpur, craftsmen and women create pidhis (low, four legged woven stools), which are both artistic and of immense utility in the day-to-day life. Color, beauty and utility combine yet again to form the central theme of the well-known leather jootis (shoes and slippers) of Punjab. The enterprising women of Punjab weave durries (a pileless cotton spread, which can be used to spread on a bed or the floor). Girls are taught the art of weaving durries at a young age. The durries are woven in different sizes, and patterns - geometrical, animals, birds, leaves and flowers-and colors. Nikodar, Jalandhar, Hoshiarpur, Tarn Taran and Anandpur Sahib offer a vast variety of durries to buyers. Another important craft of Punjab is the art of doll making, especially the Punjabi bride and the bhangra dolls. Colorful and beautifully crafted and dressed, dolls are made all over Punjab, though the most important center is Chandigarh.

_______________________________________________________________________________

Dance & Music of Punjab

The folk songs of Punjab are the songs of the body and soul. The joyous flight of birds, starry nights, sunny days and thundering clouds, signifying happiness and joy, are all reflected in folk songs. So ageless are these songs that no one can claim their creation. Punjab is the only place where the dances for men and women are not the same and are of varying forms. While the dances for men are the bhangra, jhoomer, luddi, julli and dankara, the ones for women are the giddha and kikli.

_______________________________________________________________________________

Festivals of Punjab

The festivals in Punjab have always been celebrated with much exuberance and fanfare. For the masses these festivals are popular occasions for social interaction and enjoyment. Punjab being a predominantly agricultural state that prides itself on its food grain production, it is little wonder that its most significant festival is Baisakhi, which marks the arrival of the harvesting season. For the Sikhs, Baisakhi has a special significance because on this day in 1699, their tenth guru, Guru Govind Singh organized the Order of the Khalsa. T

The Gurpurab festival is celebrated by the Sikhs to express their reverence for their gurus. Two major Gurpurabs are celebrated during the year. The first in the month of Kartik (Oct-Nov) to celebrate the teachings of the founder of Sikhism, Guru Nanak, and the second in the month of Pausa (December-January) to celebrate the birth anniversary of Guru Govind Singh. On all Gurpurabs, non-stop recital of the granth sahib and religious discourses are held. Langars (free meals) are served to all without distinction of caste or creed.

A day after Holi, the Sikh community in Punjab observes Holla Mohalla with thousands of devout Sikhs gathering at Anandpur Sahib-where Guru Gobind Singh was baptized-to participate in the grand fair of Holla Mohalla. The whole place wears a festive look, processions are taken out, and the people participate in the festivities with gaiety and fervor. Tika is celebrated in the month of Kartik (Oct-Nov.) one day after Diwali. Women put a tika of saffron and rice grains on the foreheads of their brothers, to protect them from evil. Like most other festivals of Punjab, Lohri too is a festival related to the seasons. Celebrated in the month of January, it marks the end of the winter season. A huge bonfire is made in every house and the fire god is worshipped.

_______________________________________________________________________________

Costumes of Punjab

The most common attire of Sikh men folk is a long kurta (shirt) with baggy trousers drawn in at the ankle. Most unique identification of a Sikh man is his turban and his beard. Women of the state also wear almost the same dress known as the salwar kurta along with a dupatta (long stole).
 

_______________________________________________________________________________


Pj Pari & gallery team work

Desi Jatti!!!!!!!!!

=D> =D> =D>


Ajj ta Kamal hi KRti BAndRooo Tu ta ... KeeP it U p..

bandraaaaaaaaa

Punjab in Persian, literally means "five" (panj) "waters" (?b), i.e. the Land of Five Rivers, thus referring to the five rivers, which go through it. It was because of this that it was made the granary of British India. Today, two rivers flow in Indian Punjab, two rivers lie in Pakistani Punjab, and one river is the general border between them. Archaeological discoveries at Mehrgarh in todays Baluchistan show evidences of inhabited villages in the region as early as 7000 BCE. By about 3000 BCE the small communities started to grow up and around the Indus River basin they expanded giving rise to the Indus valley civilization, one of the earliest in human history. At its height, it boasted large cities like Harrapa (near Sahiwal in West Punjab) and Mohenjo Daro (near Sindh). The civilization declined rapidly after the 19th century BCE, for reasons that are still largely unexplained. Causes for the Indus valley civilizations decline possibly included a change in weather patterns and unsustainable urbanization. This coincided with the drying up of the lower Sarasvati River.




The next one thousand years of the history of the Punjab was dominated by the Indo-Aryans. The population and culture that emerged in that state largely inspired the cultural development in the Indian subcontinent. The Rig-Veda, one of the older texts in Indian history, is generally thought to have been poised in the Greater Punjab. It embodies a literary record of the socio-cultural development of ancient Punjab, known as Sapta Sindhu. The philosophy of heroism of the Epic Age is excellently expounded in the Bhagavatagita section of the Mahabharata. The Bhagavatagita comprehensively expounds a philosophy of heroism in the then Punjab. The Punjabis, represented by ethnic groups such as the Gandharas, the Kambojas, the Trigartas, the Madras, the Malavas, the Pauravas, the Bahlikas and the Yaudheyas are declared to have sided with the Kauravas and displayed exemplary courage, power and prowess in the 18-day battle. The glorious exploits of these warlike communities can be seen in the accounts of the charges of the Kauravas against the Pandavas. The great epic provides abundant evidences of the fact that the contingents of Gandharas, Kambojas, Sauviras, Madras and Trigartas occupied major positions in the Kaurava rows throughout the epic war.




Another important epic event, which involved the Punjabis, was the conflict between the Indo-Aryan Rishi Vishwamitra of the Kurukshetra area and Sage Vasishtha from the northwestern parts of greater Punjab. The story is in the Rigveda and more clearly later Vedic texts and is portrayed in the Bala-Kanda section of the Valmiki Ramayana. Risi Vasishtha skillfully solicited the military support of the frontier Punjabi warriors consisting of eastern Iranians, like the Shakas, Kambojas, Pahlavas and others helped by Kirata, Harita and the Mlechcha soldiers from the Himalayas. This composite army of fierce warriors from frontier Punjab defeated one Akshauni army of the illustrious Vishwamitra, along with all of his 100 sons except one.


<brAccording to History of Punjab, there is no doubt that the Kambojas, Daradas, Kaikayas, Madras, Pauravas, Yaudheyas, Malavas, Saindhavas and Kurus had jointly contributed to the heroic tradition and composite culture of ancient Punjab. The western parts of ancient Gandhara and Kamboja (kingdoms of Greater Punjab) lay at the eastern boundary of the Persian Empire. The upper Indus region, comprising Gandhara and Kamboja, formed the 7th satrapy of the Achaemenid Empire, while the lower and middle Indus, comprising Sindhu and Sauvira, constituted the 20th satrapy.




Chandragupta Maurya soon conquered the portions of the Punjab that had been captured under Alexander. The founder of the Mauryan Empire included the rich provinces of the Punjab into his empire and fought Alexanders successor in the east, Seleucus, when the latter invaded. The Punjab prospered under Mauryan rule for the next century. It became a Bactrian Greek (Indo-Greek) territory in 180 BCE following the collapse of Mauryan authority. Alexander established two cities in the Punjab, where he settled people from his multi-national armies. These Indo-Greek cities and their associated realms thrived long after Alexanders departure.




After Muhammads death in 1206, his general Qutb-ud-din Aybak took control of Muhummads Indian empire, including areas of Afghanistan, the Punjab, and northern India. Qutb-ud-din moved his capital of the empire from Ghazni to Lahore, and the empire he founded was called the Sultanate of Delhi. His successors were known as the Mamluk or Slave dynasty, and ruled from his death in 1210 to 1290. The Mongols, who had occupied Muhammad Ghoris former possessions in Central Asia, continued to encroach on the Sultanate&#96;s northwest frontier in the thirteenth century. The Mongols subjugated Afghanistan, and from there raided the Punjab and northwestern India. Lahore was sacked in 1241, and the Mongols and Sultans challenged for control of the Punjab for much of the thirteenth century.




The Mughal Empire persisted for several centuries until it was brutally damaged in the eighteenth century by the attacks of the Marathas and the 1739 sack of Delhi by the Persian Nadir Shah. Afghan rulers took control of the empires northwestern provinces, including the Punjab and Sind. The eighteenth century also saw the rise of the Sikhs in the Punjab.




The Punjab presented a picture of chaos and uncertainty when Ranjit Singh took the control of Sukerchakias occurrence. Both Punjab and Sind was controlled by the Afghan rule since 1757 when Ahmed Shah Abdali was granted suzerainty over these provinces. However, the Sikhs were then a rising power in Punjab. Taimur Khan, a local Governor, was able to drive away the Sikhs from Amritsar and raze the fort of Ram Rauni. His control was short-lived, however, and the Sikh misal joined to defeat Taimur Shah and his Chief Minister Jalal Khan. The Afghans were forced to retreat and the Sikhs occupied Lahore in 1758. Jassa Singh Ahluwalia proclaimed the Sikhs sovereignty and assumed leadership, striking coins to honor his victory.




Shah Zaman marched on the territory of Ranjit Singh. Singh was alert and raised an army of 5000 horsemen. However, they were inadequately armed with only spears and muskets. The Afghans were equipped with heavy artillery. Ranjit Singh foresaw a strong, united fight against the invaders as he came to Amritsar. A congregation of Sarbat Khlasa was called and many Sikh sardars answered the call. There was general agreement that Shah Zamans army should be allowed to enter the Punjab and that the Sikhs should retire to the hills.




Forces were reorganized under the command of Ranjit Singh and they marched towards Lahore. They gave the Afghans a crushing defeat in several villages and surrounded the city of Lahore. Sorties were made into the city at night in which they would kill a few Afghan soldiers and then leave under cover of darkness. Following this tactic they were able to dislodge Afghans from several places.




In 1797 Shah Zaman suddenly left for Afghanistan as his brother Mahmud had revolted. Shahanchi khan remained at Lahore with a sizeable army. The Sikhs followed Shah Zaman to Jhelum and snatched many goods from him. In returning, the Sikhs were attacked by the army of Shahnachi khan near Ram Nagar. The Sikhs routed his army. It was the first major achievement of Ranjit Singh. He became the hero of the land of Five Rivers and his reputation spread far and wide.




Again in 1798 Shah Zaman attacked Punjab to avenge the defeat of 1797. The Sikh people took refuge in the hills. A Sarbat Khalsa was again called and Sada Kaur persuaded the Sikhs to fight once again to the last man. This time even Muslims were not spared by Shah Zamans forces and he won Gujarat easily. Sada Kaur roused the Sikhs sense of national honour. If they were to again leave Amritsar, she would command the forces against the Afghans. She said that an Afghani soldier was no match for a Sikh soldier. In battle they would acquit themselves, and, by the grace of Sat Guru, would be successful.




The Afghans plundered the towns and villages as they had vowed and declared that they would defeat the Sikhs. However, it was the Muslims who suffered most as the Hindus and Sikhs had already left for the hills. The Muslims had thought that they would not be touched but their hopes were dashed and their provisions forcibly taken from them by the Afghans.




Shah Zaman requested that Raja Sansar Chand of Kangra refuse to give food or shelter to the Sikhs. This was agreed. Shah Zaman attacked Lahore and the Sikhs, surrounded as they were on all sides, had to fight a grim battle. The Afghans occupied Lahore in November 1798 and planned to attack Amritsar. Ranjit Singh collected his men and faced Shahs forces about eight kilometres from Amritsar. They were well-matched and the Afghans were, at last, forced to retire. Humiliated, they fled towards Lahore. Ranjit Singh pursued them and surrounded Lahore. Afghan supply lines were cut, crops were burnt and other provisions plundered so that they did not fall into Afghans hands. It was a humiliating defeat for the Afghans. Nizam-ud.din of Kasur attacked the Sikhs near Shahdara on the banks of the Ravi, but his forces were no match for the Sikhs. Here too, it was the Muslims who suffered the most. The retreating Afghans and Nizam-ud-din forces plundered the town, antagonizing the local people. By this time the people of the country had become aware of the rising strength of Ranjit Singh. He was the most popular leader of the Punjab. Victims of oppression, the people of Lahore were favorably moved towards Singh who they saw as a potential liberator.




Muslims joined Hindu and Sikh people of Lahore in making an appeal to Singh to free them from the tyrannical rule. Mian Ashak Muhammad, Mian Mukkam Din, Mohammad Tahir, Mohammad Bakar, Hakim Rai, and Bhai Gurbaksh Singh signed a petition that was addressed to Ranjit singh, requesting him to free them from the Bhangi sardars. It was a last day of Muharram when a big procession was to be held in the town in the memory of the two grandsons of the Prophet Muhammad who had been martyred on the battlefield. Ranjit Singh ultimately acquired a kingdom in the Punjab, which stretched from the Sutlej River in the east to Peshawar in the west, and from the junction of the Sutlej and the Indus in the south to Ladakh in the north. Ranjit died in 1839, and a succession struggle ensued. Two of his successor maharajas were assassinated by 1843.




By 1845 the British had moved 32,000 troops to the Sutlej boundary, to secure their northernmost possessions against the succession struggles in the Punjab. In late 1845, British and Sikh troops engaged near Ferozepur, started the First Anglo-Sikh War. The war ended the next year, and the territory between the Sutlej and the Beas was surrendered to Great Britain, along with Kashmir, which was sold to Gulab Singh of Jammu, who ruled Kashmir as a British vassal. As a stipulation of the peace treaty, some British troops, along with a resident political negotiator and other officials, were left in the Punjab to supervise the regency of Maharaja Dhalip Singh, a minor. The Sikh army was reduced greatly in size. In 1848, out-of-work Sikh troops in Multan revolted back, and a British official was killed.




Within a few months, the unrest had spread throughout the Punjab, and British troops once again invaded. The British prevailed in the Second Anglo-Sikh War, and under the Treaty of Lahore in 1849. The Punjab became a province of British India, although a number of small states, most particularly Patiala, preserved local rulers who followed the British sovereignty.




The Jallianwala Bagh Massacre of 1919 occurred in Amritsar. In 1930, the Indian National Congress declared independence from Lahore. The 1940 Lahore Resolution of the Muslim League to work for Pakistan made Punjab the center stage of a different, most horrible struggle in Indian history. In 1946, massive communal tensions and violence erupted between the majority Muslims of Punjab, and the Hindu and Sikh minorities. Both Congress and League leaders agreed to separation Punjab upon religious lines, a precursor to the wider partition of the country.




Sikhs eventually demanded a Punjabi speaking East Punjab with autonomous control. Led by Master Tara Singh, Sikhs wanted to obtain a political voice in their state. In 1965, a fierce war broke out between India and Pakistan over the disputed region of Kashmir.
In 1966, owing to the incredible bravery shown by innumerable of Sikh officers and soldiers in the Indian Army, and the growing Sikh unrest, the Government separated the Punjab into a Sikh-majority state of the same name, and Hindu-majority Haryana and Himachal Pradesh. Today Sikhs form about 60% of the population in Punjab.[/color]




In the modern history of Punjab, the state experienced prosperity during the 1990s. In 2004, Dr. Manmohan Singh became the countrys first Sikh Prime Minister.

te read v kar layo kar jnab

bardi speed aaa thoadi ji ....

theek aa ji....

Faridkot district is slightly small in area. It is popular due to Faridkot (City), Kotakpura and Jaito. Faridkot is well-known for Historical and religious purposes. The fort (Quila Mubarak), the palace (Raj Mahal), the guest house (Darbar Ganj), the smadhs of ruling family, the secretariat of erstwhile Faridkot State in which now courts and offices are housed, and the clock tower are other places of interest in the town. There is also a stadium in front of Brijindra College, Faridkot known as the Victory Stadium, which was constructed by the Maharaja, a few years before the Independence. It has a seating capacity for over five lakhs and is provided with a track of 400 metres and a special pucca cycle track.

In Faridkot District, there is hardly any place of tourist attraction, though there are a good number of places or historical, religious and local Importance in this area which are described below:

Qila Mubarak

According to the compiler of the Gazetter of Faridkot State (Lahore, 1914), the old fort was built by Raja Mokulsi on square-shaped land, measuring more than 10 acres. Around 1775, Raja Hamir Singh reconstructed it. The main building seen at present and other important structures were built around 1890 by Raja Bikram Singh (1842-1898) and by Raja Balbir Singh (1869-1906). Raja Bikram Singh, who ruled for 24 years, contributed a lot to Faridkot state. Raja Balbir Singh died in 1906 and was succeeded by Raja Barjinder Singh, who ruled up to 1918. The next and the last ruler of Faridkot state, Raja Sir Harinder Singh Brar Bans Bahadur, ascended the rajgaddi in 1918 after the death of Raja Barjinder Singh.

The beauty of this fort lies in its magnificent architecture. Elegantly designed in European style and constructed by skilled masons, it is a masterpiece of workmanship. Its floors, ceilings, walls and arched openings have been executed with artistic precision.

Fashioned out of small Nanakshahi bricks and lime mortar, more than 20-foot-high ramparts and large bastions (burjs) constructed for the security guards and to mount the guns are still safe and sound, thanks to the repairs carried out by the Maharawal Khewa Ji Trust, Faridkot. But the main building and other structures of the complex (except Sheesh Mahal and Moti Mahal) need massive repairs and restoration work.

The entrance to the fort is provided through a beautiful multi-storeyed deori. It has a 14-foot-wide and 22-foot-high heavy wooden gate, which was used as a protective shield during war. The splendid artistic pattern on the ceiling of the deori is praiseworthy and attracts visitors. On the first floor of the deori is the beautifully designed Sheesh Mahal or hall of mirrors. The concave and convex glasswork is quite romantic. Some beautiful paintings decorate the walls. The desire of Raja Sir Harinder Singh to have a large museum in Sheesh Mahal is yet to be fulfilled. To make the fort impressive, two big guns placed in the baradari welcome visitors to the fort. The main building and other structures of the fort have been constructed on a ground, which is 12 feet above the main road and entrance gate, for safety reasons.

The huge building of Moti Mahal built to the south of the entrance, now houses the offices of the Maharawal Khewa Ji Trust (which looks after the properties of Raja Harinder Singh). Gurdwara Sahib and Modi Khana (military barracks) have been constructed to the north of the entrance. For the protection of the royal family from air attacks, an air-raid shelter was also built in the fort complex.

The 34-foot-wide, 90-foot-long and 22-foot-high Darbar Hall of the main building has been built in such a way that it remains cool even during the hot season. The architectural beauty of the Darbar Hall dazzles one and all. Although the false ceiling stands damaged at many places, the artistic work done on the false ceiling in plaster of Paris and woodwork executed on big arches of the Darbar Hall is unmatched. Carved wood paneling on the Darbar Hall walls and its marble flooring still look graceful. But artistically designed wooden chhajjas built around the main building on the first floor are unsafe.

Gurdwara Guru Ki Dhab
10th Guru of Sikhs Sri Guru Gobind Singh said to have visited this place previously known as Doda Tal. This place is about 12 K.M. from Kotkapura on Kotkapura-Jaitu Road.

Gurdwara Tibbi Sahib
Sri Guru Gobind Singh Ji is said to have visited Jaitu on 15th April 1706. Here Guru Ji stayed at a Sand Dune (Tibba) near village Jaitu and practiced arrows shooting with other sikhs. People congregate here on 10th Phagun every year in memory of the sikhs who scarified their lives during Jaitu Morcha and this is known as Shaheedi Jor Mela.

Gurdwara Godavarisar Patshahi Dasvin village Dhillwan Kalan
This Gurdwara is situated at a distance of 5 K.M. from Kotkapura on Kotkapura-Bathinda Road. Guru Gobind singh is said to have handed over his clothes to a Sodhi family in the village. These clothes can still be seen with the Sodhi family.

Rajsthan and Sirhind Canals
Rajasthan Canal and Sirhind Feeder passes near the Faridkot town. Rajasthan canal was constructed during the year, 1962 to carry the additional water from Sutluj and Beas River at Hari Ke Pattan to dry areas of Punjab.

ਪੰਜਾਬੀ ( ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ Punjabi, ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ, ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਿੱਚ پنجابی ਵਾਂਗ ਲਿਖਿਆ ਜਾਦਾ ਹੈ।) ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਰਤੀ-ਇਰਾਨੀ ਵਰਗ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਰਤੀ-ਯੂਰਪ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ, ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬੋਲੀ ਜਾਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਰਿਆਣਾ, ਹਿਮਾਚਲ ਪਰਦੇਸ਼, ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਆਦਿ।
ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਪੰਜਾਬੀ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕੈਨੇਡਾ, ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਕੈਨੇਡਾ ਦੀ ਜਨ-ਗਣਨਾ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਪੰਜਵੀਂ ਆਮ ਬੋਲੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਭੰਗੜਾ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਬੋਲੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਨਿਮਾਣਾ ਖੱਟਿਆ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ 1947 ਈਸਵੀ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਕੇ ਪਰਭਾਵਿਤ ਹੋਇਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ।
ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੋਰ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੀ, ਪਰਸ਼ੀਆਈ, ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਪਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਹੋਰ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਇਸ ਦਾ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਸੰਸਕਰਿਤ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਲੇਹਿੰਦਾ ਜਾਂ ਲੇਹੰਦਾ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿਰਆਕੀ, ਹਿੰਦਕੋ, ਮਾਝੀ, ਪੋਠੋਹਾਰੀ, ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਿਗੂਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਹਨ।
ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਈ ਸਕਰਿਪਟਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਪਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਇਸ ਨੂੰ ਦੇਵਨਾਗਰੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਮੁਖੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਦੇ ਦੋ ਆਮ ਢੰਗ ਹਨ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਾਂਗ ਹੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਦੁਨਿਆਂ ਭਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸ਼ਬਦ ਹਿੰਦੀ-ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ, ਪਰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਪੇਨੀ ਅਤੇ ਡੱਚ ਤੋਂ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਆ ਗਏ ਹਨ। ਇਸਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਦੀਸਪੁਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਉੱਭਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਉਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸਕਰਕੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੀਸਪੁਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰੂਪਾਂ ਤੋਂ ਭਵਿੱਖ ਬਣਾਏਗੀ।








ਪੰਜਾਬ ਜਾਣੀ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਆਪਣੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰਤਾ ਕਰਕੇ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮ ਤੋਂ ਯਾਤਰੀਆਂ, ਵਪਾਰੀਆਂ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ, ਭੁਗੋਲਕਾਰਾਂ, ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਅਤੇ ਧਾੜਵੀਆਂ ਲਈ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕਾਰਨ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਧਰਤੀ,ਇਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਇਹਨਾ ਲੋਕਾਂ ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਰੀਅਨ ਫਿਰ ਪਾਰਸੀ, ਯੁਨਾਨੀ, ਬੈਕਟਰੀਅਨ, ਸਾਈਥੀਅਨ, ਮੰਗੋਲ ਆਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਜ਼ਨੀ ਤੋਂ ਮਹਿਮੂਦ ਫਿਰ ਅਫਗਾਨ ਕਬੀਲੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੌਰੀ, ਤੁਗਲਕ, ਸੂਰ ਅਤੇ ਲੋਧੀ। ਇਹਨਾ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ (1395ਈ) ਤੈਮੂਰ ਵੀ ਆਇਆ ਤੇ ਫਿਰ ਬਾਬਰ ਨੇ ਆ ਕੇ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ। 

ਆਰੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਜਾਣੀ ਕਿ ਸੱਤ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਆਖਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ( ਜੋ ਸੁੱਕ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ) ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਯੂਨਾਨੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਂਟਾਪੋਟਾਮੀਆ ( ਪੰਜ ਦਰਿਆ) ਕਿਹਾ ਹੈ। ਅਜੋਕਾ ਨਾਮ ਫਾਰਸੀ ਦੇ ਦੋ ਲਫਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਿਆਂ ਹੈ  ਪੰਜ ਅਤੇ ਆਬ ( ਪੰਜ ਪਾਣੀ )। ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਹੱਦ ਤੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।



ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ:-ਜੇਹਲਮ,ਝਨਾਂ(ਚਿਨਾਬ),ਰਾਵੀ,ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ।ਇਹ ਦਰਿਆ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਚ' ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਲੋਂ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਗਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਜੇਹਲਮ ਤੇ ਝਨਾਂ ਰਲਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਰਲਦਾ ਹੈ (ਇਸ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਝਨਾਂ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ)। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਇਕੱਠੇ ਹੋਕੇ ਸਤਲੁਜ ਨਾਂ ਥੱਲੇ ਵਗਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਝਨਾਂ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਮਿਲਕੇ ਇੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਨਾਦ (ਪੰਜ ਨਦੀਆਂ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਅਵਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਹੈ। ਪੰਜਨਾਦ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਰਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਚ' ਜਾ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ।ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥੌੜ੍ਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਜੇਹਲਮ
ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਮ ਹਿਦਾਸਪੇਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਮ ਵਿਦਾਸਤਾ ਹੈ। ਜੇਹਲਮ ਨੂੰ ਵਿਆਤ, ਬੇਬੂਤ, ਬੇਤੁਸਟਾ, ਬਿਦਾਸਪੇਸ, ਡੇਂਡਾਨ, ਗਾਮਾਦ ਅਤੇ ਬੇਬਾਤ ਆਦਿ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਰੋਤ ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਿਦੂਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਘਾਟੀ ਦੀ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਹੱਦ ਨੇੜੇ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਰੈਂਗ,ਸੰਦਰਨ,ਵਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਨਦੀਆਂ (ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਪੀਰ ਪੰਜਾਲ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੈ) ਵੀ ਰਲਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਦਰਿਆ ਬਰਫਾਨੀ, ਚਟਾਨੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਲੱਗਭੱਗ 375 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫਰ ਤਹਿ ਕਰਕੈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਫਿਰ ਇਹ ਕੁਲ ਲਗਭੱਗ 750 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸਫਰ ਕਰ ਕੇ ਤਰਿਮੂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਦਰਿਆ ਝਨਾਂ (ਚਿਨਾਬ) ਵਿੱਚ ਰਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਾਂ ਝਨਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਜੇਹਲਮ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਸਾਗਰ ਦੋਆਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਹਰੀਪੁਰ,ਹਸਨ ਅਬਦਾਲ, ਤਕਸਲਾ, ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ, ਜੇਹਲਮ ਅਤੇ ਮੀਆਂਵਾਲੀ ਹਨ। ਸਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਪੋਰਸ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜੇਹਲਮ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਤੇ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਝਨਾਂ (ਚਿਨਾਬ)
ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਮ ਏਸਾਈਨਸ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਂ ਚੰਦਰਭਾਗ ਹੈ।ਇਸ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਸੰਦਾਬਿਲੀਸ, ਜੰਦਾਬਾਲਾ, ਸ਼ੰਤਰੂ, ਚੀਨ-ਆਬ ਆਦਿ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਰੋਤ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲੀਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ।ਇਸ ਨੂੰ ਚੰਦਰਾ ਨਾਮੀ ਝੀਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਉਤਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਦਰਿਆ ਰਿਤਾਂਕਾ ਪਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ ਅੱਗੇ ਵਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਭਾਗ ਨਾਂ ਦੀ ਨਦੀ ਰਲਦੀ ਹੈ ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਚਿਨਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕਿਸ਼ਤਵਾਰ ਤੱਕ 200 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਵਗਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਨੂਦ ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਨਦੀ ਮਿਲਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਥੋੜਾ ਉਪਰ ਅਖ਼ਨੂਰ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਝਨਾਂ ਸਿਆਲਕੋਟ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਝੰਗ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵਗ ਕੇ ਤਰਿਮੂ ਵਿਖੇ ਜੇਹਲਮ ਇਸ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਫ਼ਜ਼ਲਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਪੁਰ ਨੇੜੇ ਰਾਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਝਨਾਂ ਮੁਲਤਾਨ ਤੋਂ 7-8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਫਾਸਲੇ ਤੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀਹਣੀ ਬੱਕਰੀ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਤਲੁਜ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਆਸ ਦਾ ਵੀ ਪਾਣੀ ਹੈ) ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਕੇ ਪੰਜਨਾਦ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਨਾਦ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਰਲ ਕੇ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਝਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਵਗਣ ਵਾਲਾ ਦਰਿਆ ਹੈ।
ਜੇਹਲਮ ਅਤੇ ਝਨਾਂ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਝੱਜ ਜਾਂ ਚੱਜ ਦੁਆਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਜ਼ਰਾਤ,ਭੇਰਾ,ਸ਼ਾਹਪੁਰ ਅਤੇ ਸਾਹੀਵਾਲ ਹਨ।
ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਜਮੁਨਾ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਸੀਸ-ਸਤਲੁਜ ਦੁਆਬ ਜਾਂ ਮਾਲਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਿਮਲਾ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਰੋਪੜ, ਲੁਧਿਆਨਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਸੰਗਰੂਰ, ਬਠਿੰਡਾ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਆਦਿ ਹਨ।

ਰਾਵੀ

ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਂ ਯਾਰੋਤਿਸ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਂ ਇਰਾਵਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਏਦਰਿਸ, ਹਾਈਡਰਾaਤਸ, ਫੁਆਦਿਸ, ਰੇਡ ਆਦਿ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੁੱਲੂ ਕੋਲ ਰੋਹਤਾਂਗ ਪਾਸ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਬੰਗਲ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਪੱਛਮ ਵਲ ਵਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਬਕੀਰੋਤਰ ਨਾਂ ਦੀ ਨਦੀ (ਜੋ ਦਲ ਕੁੰਡ ਅਤੇ ਗੌਰੀ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ) ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਇਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।ਫਿਰ ਇਹ ਦਰਿਆ ਚੰਬੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਉਲਾਂਸ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਗ ਨਾਂ ਦੀ ਨਦੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਤਰਿਮੂ ਘਾਟ ਤੇ ਤਵੀ ਨਾਂ ਦੀ ਨਦੀ (ਜੋ ਜੰਮੂ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ) ਰਾਵੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਮਾਧੋਪੁਰ, ਕਠੂਆ ਨੇੜੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ, ਡੇਰਾ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ, ਲਹੌਰ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਅਹਿਮਦਪੁਰ ਨੇੜੇ ਕੁੱਲ ਲੱਗਭੱਗ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦਾ ਪੰਧ ਕਰਕੇ ਝਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਦਰਿਆ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ। ਝਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਵੱਖਰਾ ਦਿਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਚਿੱਕੜ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਝਨਾਂ ਅਤੇ ਰਾਵੀ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਰਚਨਾ ਦੁਆਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਝੰਗ ਤੇ ਸਿਆਲਾਂ ਕਰਕੇ ਵੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਸਿਆਲਕੋਟ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਏਮਨਾਬਾਦ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ,ਨਨਕਾਨਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਝੰਗ ਆਦਿ ਹਨ।

ਬਿਆਸ

ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਂ ਹੀਫਾਸਿਸ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਂ ਵਇਆਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਹਾਸਿਸ, ਹਿਪਾਸਿਸ, ਵਿਪਾਸਾ,ਬਿਆਂਦ ਅਤੇ ਬੇਆਹ ਆਦਿ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਰਲਦੇ ਮਿਲਦੇ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਰੋਤ ਲਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਰਿਤਾਂਖਾ ਪਾਸ ਦੀਆਂ ਦੱਖਣੀ ਢਲਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਥੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਲੱਗਭੱਗ 60 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਗਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਮੰਡੀ, ਨਦੌਣ, ਸੰਗੋਲ, ਕਾਂਗੜਾ ਵਿੱਚੌਂ ਲੰਘ ਕੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਹਰੀ ਕੇ ਪੱਤਣ ਤੇ ਸਤਲੁਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਇਸ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਧ ਲੱਗਭੱਗ 840 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ।
ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਦੇ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਅਤੇ ਮਾਝੇ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਝੈਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਕਾਂਗੜਾ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਬਟਾਲਾ, ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਤਰਨਤਾਰਨ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ, ਲਹੌਰ, ਕਸੂਰ, ਹੜੱਪਾ, ਮੁਲਤਾਨ ਆਦਿ ਹਨ।

ਸਤਲੁਜ

ਇਸ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਨਾਂ ਹੇਸੁਦਰੱਸ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਨਾਂ ਸੁਤਰੁਦਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇਹਨਾ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:- ਸਰੈਂਜਸ, ਜ਼ਰਦਰੁਸ, ਜ਼ਾਪਾਦਪੁਸ, ਸਿਦਰੱਸ, ਕੇਸੀਦਰੁਸ, ਹਿਪਾਨਿਸ, ਸਿਤੋਦਾ, ਸਤਾਦਰੂ ਆਦਿ। ਸਤਲੁਜ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ (ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਝੀਲ ਦੇ ਪੂਰਬ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ) ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਰੋਤ ਦਰਿਆ ਸਿੰਧ, ਬ੍ਰਹਮਪੁਤਰ ਅਤੇ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਦਰਿਆ ਸ਼ਾਂਪੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਚੱਲਕੇ  ਗੋਜ ਤੇ ਖਾਬ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਲੇਹ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸਪਿਤੀ ਨਾਂ ਦੀ ਨਦੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਲਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਕਾਫੀ ਸਫਰ ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਲੰਬਾ ਸਫਰ ਤਹਿ ਕਰ ਕੇ ਸਤਲੁਜ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਾ, ਕਦੇ ਹੌਲੀ ਕਦੇ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਦਾ ਰੋਪੜ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਅਤੇ ਭਾਖੜੇ ਵਿਚਾਲੇ ਇਸ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਨਾਲ ਰੋਕ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਝੀਲ ਨੂੰ ਗੋਬਿੰਦਸਾਗਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਰੋਪੜ ਤੋਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਕੋਲ ਦੀ ਹੋਕੇ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਸਤਲੁਜ ਵਿੱਚ ਬਿਆਸ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਨਾਦ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਤੱਕ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸਤਲੁਜ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। 
ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਵਿਚਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ ਦੁਆਬ ਜਾਂ ਬਿਸਤ ਦੂਆਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ, ਕਪੂਰਥਲਾ, ਫਿਲੌਰ ਅਤੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਆਦਿ ਹਨ।


ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਸਾਡੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ।